Μάνθος Σαντοριναίος*

Σκέψεις για την σκέψη

ΧΡΟΝΟΣ

Το τέλος της χιλιετίας μας βρίσκει σε ένα καθαρά μεταβατικό στάδιο, όπου όλα μπαίνουν σε αμφισβήτηση. Παρ΄ όλα αυτά κάποιοι εναγωνίως ψάχνουν τα σημεία που θα στηριχθεί η οικοδόμηση του νέου που όλοι περιμένουν.

Η Τέχνη σαν καθρέφτης αντανακλά ακριβώς αυτή την χαοτική κατάσταση Ένα μεγάλο μέρος των καλλιτεχνών "αναπαριστούν" τα στοιχεία της αμφισβήτησης, ειρωνεύονται και χλευάζουν το σήμερα με μία ευτελή τέχνη όπως ευτελής είναι η εποχή μας.

Θα έλεγα ότι ανήκω στους άλλους, σε αυτούς δηλαδή που ψάχνουν αυτά τα μικρά σημεία του νέου στο χάος. (το "νέο" όπως το εννοώ χαρακτηρίζει μια νέα δομή και όχι μία πρωτοτυπία ή ένα life style)

ΧΩΡΟΣ

Δεν χρειάζονται πολλά σημεία για να ορίσουν το νέο, "τρία σημεία χαρακτηρίζουν ένα επίπεδο" θυμάμαι ακόμα τα λόγια του μαθηματικού στο σχολείο.

Αυτά τα τρία σημεία με ενδιαφέρουν. Τα δύο θεωρώ ότι είναι δεδομένα.

Το πρώτο είναι η τεχνολογία, ο νέος "ψηφιακός" τρόπος του "σκέφτεσθαι" και του "πράτειν", η νέα λογική του "ποντικιού" σαν σχεδιαστικό εργαλείου, η τεχνητή μνήμη.

Το δεύτερο είναι η νέα μορφή επικοινωνίας λόγω της τεχνολογικής εξέλιξης, η λογική του δικτύου, το web, η αμφίδρομη επικοινωνία.

Λείπει το τρίτο σημείο. Δεν μπορώ να πω ότι το έχω βρει, ούτε είμαι σίγουρος ότι θα το κατορθώσω. Το μόνο που ξέρω είναι ότι θα μου άρεσε να το βρω, και ότι έχω πολύ περιέργεια να μάθω πως θα είναι.

Τα δύο σημεία που ήδη υπάρχουν χαρακτηρίζουν μια ευθεία. Σ΄ αυτήν την ευθεία όλοι πια πατάνε, θεωρείται δεδομένο, σε τέτοιο βαθμό που δεν ξεχωρίζεις ποιοι καλλιτέχνες δουλεύουν για το μέλλον και ποιοι συντηρούν το παρελθόν.

Ίσως γιατί λείπει το τρίτο σημείο, έχω την εντύπωση ότι κανείς δεν το έχει ανακαλύψει ακόμα. Σίγουρα καθαρά δεν έχει εμφανιστεί ακόμα, γιατί αν κρίνομε από παλαιότερες καταστάσεις όταν εμφανίζεται δημιουργούνται φαινόμενα δυαδικής λογικής τα οποία είναι ορατά από τον καθένα.

ERROR 1 Οι παραπάνω σκέψεις γίνονται με βάση την ευκλείδειο γεωμετρία. Μπορεί με αυτήν να περιγράψουμε την εποχή μας ?

ERROR 2

Το λάθος που κάνουμε εμείς οι δυτικοί είναι ότι πιστεύουμε ότι είμαστε στο κέντρο του χρόνου, όμως η γραμμή του χρόνου είναι ευθεία και όχι κύκλος.

Η ΓΡΑΜΜΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ

Πολύ μικρός σκεφτόμουν πως θα είναι το 2000, τότε αυτός ο χρόνος άνηκε στον χώρο του φανταστικού, της επιστημονικής φαντασίας, το μόνο σίγουρο τότε ήταν ότι εγώ θα είμαι πια 45 χρονών.

Πάντως δεν το είχα φαντασθεί έτσι το 2000. Το είχα φαντασθεί πιο λαμπερό, ίσως πιο απρόσωπο χωρίς πόνο, έτσι μου έλεγαν οι μεγάλοι, ότι μέχρι τότε όλα τα προβλήματα θα έχουν λυθεί.

Τώρα βλέπω μια ανήμπορη Ρωσία, να καταφεύγει σε φοβέρες, μια Αμερική να κλυδωνίζεται από την διαπόμπευση του αρχηγού της και να είναι έτοιμη για ένα νέο Βιετναμ, τα Βαλκάνια να αλληλοσπαράζονται, η Ευρώπη να ενδιαφέρεται μόνο για το ενιαίο ευρωπαϊκό νόμισμα, ενώ ο τρίτος κόσμος που μόλις επιβιώνει, να είναι τόσο αχνός, που εμείς οι πολιτισμένοι μόλις τον διακρίνουμε.

Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο "σκέφτομαι" και "κατασκευάζω" τα έργα μου. Δουλεύω για μια νέα σύνθεση, έχοντας απόλυτη επίγνωση ότι είναι μια ακόμη "ουτοπία", είναι η μόνη αντίσταση που μπορώ να κάνω για την κατάσταση που επικρατεί και που δεν μου αρέσει καθόλου.

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ - WINDOWS ?

Θεωρώ εξ ίσου σημαντικό το "περιβάλλον" με το "έργο" του καλλιτέχνη.

Η Τέχνη είναι ένας ζωντανός οργανισμός που περικλείει πολλά επί μέρους στοιχεία, την τεχνική, την αισθητική, το μάρκετινγκ, την πολιτική, την οικονομία, την φιλοσοφία...

Όταν η Τέχνη εξελίσσεται δεν σημαίνει ότι εξελίσσονται όλα τα συστατικά της ισοδύναμα.

Την τελευταία δεκαετία το συστατικό που εξελίσσεται με την μεγαλύτερη ταχύτητα είναι το "περιβάλλον".

Το κοντινό περιβάλλον του καλλιτέχνη, το εργαστήριο του, αλλάζει: το παραδοσιακό εργαστήριο με τα υλικά, τις υφές, τις μυρωδιές και την ανάγκη για μυϊκή δύναμη και επιδεξιότητα δίνει την θέση του σε έναν υπολογιστή με διάφορα interface και προγράμματα.

Το "γύρω" περιβάλλον μας αλλάζει: Οι εικόνες των ειδήσεων της τηλεόρασης είναι η πραγματικότητα μας.

Το περιβάλλον που γίνονται οι ανταλλαγές απόψεων, η επεξεργασία των πληροφοριών , η οργάνωση σχεδίων αλλάζει, όλα γίνονται μέσα στο δίκτυο.

Αφιέρωσα αρκετό χρόνο για την μελέτη και υλοποίηση του σύγχρονου περιβάλλοντος του καλλιτέχνη με κεντρικό άξονα το "εργαστήριο" του. Τα πρώτα χρόνια μάλιστα μετά την επιστροφή μου από τη Γαλλία θεωρούσα σαν καλλιτεχνικό μου έργο τις δραστηριότητες αυτές.

Η ιδέα ήταν σχετικά απλή: Το σύγχρονο εργαστήριο του καλλιτέχνη στηρίζεται σε μία κεντρική μονάδα επικοινωνίας ταξινόμησης και επεξεργασίας της πληροφορίας. Δεν αφορά μία συγκεκριμένη τέχνη αλλά το σύνολο της καλλιτεχνικής έκφρασης αφού οι πληροφορίες είτε πρόκειται για εικόνες, ήχους ή κείμενα επεξεργάζονται με τον ίδιο τρόπο. Ο καλλιτέχνης μπορεί να είναι μία διεπιστημονική ομάδα διασκορπισμένη σε διάφορα μέρη της γης που δουλεύουν όλοι ένα κοινό σχέδιο.

Το σχέδιο θα μπορούσε να είναι μία έρευνα που στο τέλος θα μπορούσε να πάρει την μορφή ενός σύγχρονου έργου.

Το ισχυρότερο χαρακτηριστικό του εργαστηρίου είναι η δυνατότητα να επικοινωνεί. Το εργαστήριο αυτό πάνω στο δίκτυο αποκτά μεγάλη δύναμη σαν "τερματικό" μεγάλων χώρων επεξεργασίας της πληροφορίας όπως πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα ή βιβλιοθήκες και από την άλλη μεριά η ανάπτυξη πολλών τέτοιων εργαστηρίων δημιουργεί ένα παγκόσμιο δίκτυο πολιτισμού ικανό για σοβαρές "πολιτιστικές παρεμβάσεις", μια μορφή αντίστασης στις "πολεμικές παρεμβάσεις " που γίνονται μάλιστα την στιγμή που γράφω αυτό το κείμενο (17 - 4 - 95), και λόγω ακριβώς της σύγχρονης τεχνολογίας θυμίζουν video game.

ΠΑΡΙΣΙ

Η maitrise μου με καθηγητή τον Frank Popper και θέμα "Ο ρόλος του καλλιτέχνη στην κοινωνία σε σχέση με την τεχνολογική εξέλιξη" περιγράφει ένα είδος ταξιδιού μου στον χώρο της τέχνης της τεχνολογίας και της φιλοσοφίας με αφετηρία την Beaux Arts το πανεπιστήμιο της Vincenne και τους χώρους τέχνης του Παρισιού την εποχή περίπου που ο Jobs κατασκευάζει στο υπόγειο του τον πρώτο Apple. Το συμπέρασμα, η κατάληξη του, η "Επιστροφή στην Ιθάκη" που στην ουσία δεν γίνεται ποτέ, όπως λεει ένας έλληνας ποιητής (Καβάφης), είναι το μοντέλο του "σύγχρονου εργαστηρίου του καλλιτέχνη".

ΑΘΗΝΑ

Το εργαστήριο ΕΙΚΟΝΑ και το ΤΜΗΜΑ ΤΕΧΝΗΣ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΙΛΕΑΝΑ ΤΟΥΝΤΑ ήταν η πρώτη προσπάθεια υλοποίησης του εργαστηρίου, όμως το 1987 που δημιουργήθηκαν ήταν λίγο νωρίς σε σχέση με την τεχνολογική εξέλιξη. Οι συνθήκες που περιγράφονται στο μοντέλο θα εμφανιστούν στο εμπόριο και με προσιτές τιμές την επόμενη δεκαετία.

Τον ίδιο χρόνο όταν γίνεται μία παρουσίαση του μοντέλου στο παγκόσμιο συνέδριο της ΕΠΥ με θέμα τις επιπτώσεις της πληροφορικής στην κοινωνία οι σύνεδροι με κοιτάνε με καχυποψία (είμαι ο μόνος καλλιτέχνης) γιατί θεωρούν πως ότι έχει σχέση με υπολογιστή ανήκει στον δικό τους χώρο. Βέβαια εκείνη την εποχή δεν έχει ακόμα αναπτυχθεί το cd-rom, το internet και το web, ενώ οι υπολογιστές τρέχουν με ιδιαίτερα χαμηλή ταχύτητα, κοστίζουν ακριβά και έχουν ελάχιστη μνήμη.

Δυστυχώς η τεχνοκρατική αυτή όμως λογική υπερισχύει σε όλους τους χώρους της τεχνολογίας που αγγίζει τα όρια της Τέχνης. Αυτοί που κατέχουν το hardware και το software πιστεύουν ότι κατέχουν και το conceptware, ευτυχώς τώρα κατάλαβαν.

Όμως γενικά είναι μία γοητευτική εποχή με πολλά ταξίδια στην επαρχία της Ελλάδας και το εξωτερικό, για ομιλίες, σεμινάρια, και παρουσιάσεις έργων για την νέα τέχνη ή για την ακρίβεια για το νέο υπόστρωμα της τέχνης και την νέα λογική.

Στην προσωπική μου καλλιτεχνική δουλειά μία άλλη εμμονή με ακολουθεί: να ξαναβρώ μέσα από τα σύγχρονα μέσα την ιερότητα ή ερωτικότητα της εικόνας που στις μέρες μας έχει χαθεί, να αντικρούσω την θεωρεία του Mc Luhan "Το μήνυμα είναι το ενδιάμεσο",

να συνδυάσω το τελετουργικό με την σύγχρονη τεχνολογία, ή την φύση με την τεχνολογία.

Σύντομα τα έργα μου από δύο διαστάσεων προβολές καταλαμβάνουν τον χώρο, δημιουργούν μικρές μη γραμμικές δράσεις που καλείται ο επισκέπτης να επισκεφθεί με την σειρά που αυτός θέλει, δηλαδή ένα είδος "φυσικού" interactive χώρου, ή ενός θεατρικού έργου στον χώρο με πρωταγωνιστή τον επισκέπτη της έκθεσης.

Διάφοροι εγκαταλελειμμένοι βιομηχανικοί χώροι είναι το φυσικό περιβάλλον των "δρώμενων αυτών με την συμμετοχή του θεατή".

ΕΝΑΣ ΦΟΥΡΝΟΣ

Στις αρχές της δεκαετίας του 90 βρίσκεται μία μόνιμη στέγη μέσα στον παλιό φούρνο του παππού μου.

Ο ΦΟΥΡΝΟΣ που έτσι τελικά τον βαφτίζουν οι δημοσιογράφοι γίνεται ένας πολυδύναμος χώρος που φιλοξενεί όλες τις καλλιτεχνικές εκφράσεις κυρίως νέων καλλιτεχνών και προωθεί δυναμικά τον συνδυασμό των τεχνών και εμπλοκή της τεχνολογίας στην τέχνη.

Προωθεί ακόμη την ιδέα της βίντεοτέχνης για το πλατύ κοινό όπως γίνεται στις αίθουσες κινηματογράφου και την λογική των δικτύων πολιτισμού.

ΔΙΚΤΥΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

Κυρίως μέσα από τον ΦΟΥΡΝΟ, προωθείται η ιδέα μου για τα δίκτυα πολιτισμού. Φιλοξενούνται στον χώρο που έφτιαξε ο παππούς για να παράγει ψωμί και εγώ τον μετέτρεψα σε ένα μικρό Κέντρο Πολιτισμού, καλλιτέχνες όπως ο Robert Cahen, o Roberto Pacci Dalo, o Cnut Gerwers, θεωρητικοί όπως ο Marco Gazzano, και υπεύθυνοι αντίστοιχων χώρων όπως διευθυντής του ZKM Gerd Schwandner , ο διευθυντής του CICV Pierre Bongiovanni, o διευθυντής της Here Exquise Thierry Destriez και άλλοι. Οι πρώτες συνεργασίες ξεκινάνε, η ιδέα για το δίκτυο πολιτισμού μπαίνει σε εφαρμογή... Άραγε ο παππούς θα είναι υπερήφανος για μένα, ίσως όχι, γιατί θα θεωρούσε το ψωμί πιο σημαντικό από τις ιδέες μου για την τέχνη.

INTERNET

Εδώ και μερικά χρόνια όλες οι ιδέες για το "εργαστήριο του καλλιτέχνη " είναι πραγματοποιήσιμες τεχνολογικά και οικονομικά προσιτές.

Η τελευταία ατομική μου έκθεση στην Ελλάδα (CRASH) δουλεύεται στην μνήμη ενός υπολογιστή και ένα μέρος της εκτίθεται στο internet.( ΚΕΝΤΡΟ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΙΛΕΑΝΑ ΤΟΥΝΤΑ 1996)

Είμαστε έτοιμοι για το ταξίδι. Ο ΦΟΥΡΝΟΣ "μετακομίζει" στο internet (www.fournos-culture.gr), συμμετέχει με τα άλλα "εργαστήρια πολιτισμού" για την εικόνα του αύριο.

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΜΕ ΤΟ ΠΛΑΤΥ ΚΟΙΝΟ - ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ

Μία λέξη που θα μπορούσε να χαρακτηρίσει το σύνολο των δραστηριοτήτων μου είναι η "επικοινωνία" και ιδιαίτερα η "ανάγκη για επικοινωνία".

Θεωρώ τον εαυτό μου σαν ένα είδος σύγχρονου παραμυθά. Κατασκευάζω "μαγικούς κόσμους" και παρασέρνω τους άλλους μέσα σε αυτούς.

Η ανάγκη αυτή κράτησε αμείωτο το ενδιαφέρον μου για τις εργασίες που έκανα στην τηλεόραση, κυρίως για βιοποριστικούς λόγους. Δεν είναι τυχαίο που διάλεξα να ασχοληθώ με παιδικές εκπομπές και να αναπτύξω αγαπημένα μου θέματα, όπως το σκάκι, τον μύθο του ναυαγού που επιβιώνει σε ένα έρημο νησί, μυθικά ζώα και μαγικούς τόπους. Πολλά στοιχεία της βίντεο-τέχνης χρησιμοποιήθηκαν αυτούσια σε αυτά τα έργα. Τα παιδιά δέχονται άνετα τους πειραματισμούς μου αυτούς ,μαγεύονται από τους φανταστικούς μου χώρους, επικοινωνούν με τις νέες εικόνες.

Θεωρώ την Τηλεόραση σαν ένα "μαγικό κουτί" στο σπίτι του καθένα και εμένα σαν μάγο που μπορώ να ανοίγω αυτό το κουτί.

Με την εκπομπή ΜΕΤΑΤΙ, μία εκπομπή για την Τέχνη και Τεχνολογία η βίντεο τέχνη εισβάλει κανονικά στην Ελληνική τηλεόραση.

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΜΕ ΕΝΑ ΕΙΔΙΚΟ ΚΟΙΝΟ ΜΕΣΩ ΤΗΣ ΘΕΑΤΡΙΚΗΣ ΣΚΗΝΗΣ

Μοιραία οι ανάγκες και τα δεδομένα με οδηγούν σε μία από τις "ισχυρότερες" σε ένταση και τελετουργία μορφές επικοινωνία, αυτή του θεάτρου.

Μελετώ το σώμα του performer σε συνδυασμό με την τεχνολογία που χρησιμοποιείται, είτε σαν επέκταση του σώματος, είτε σαν ένα εικονικό περιβάλλον που το σώμα δρα μέσα σ' αυτό. Αρκετών χρόνων μελέτες και πειραματισμοί με ηθοποιούς, χορευτές και τραγουδιστές με οδηγούν σε κάποιες παραστάσεις με μεικτές τεχνικές . Μεταφέρεται ο μύθος της Αντιγόνης σε μία μελλοντική-κοντινή μας εποχή όπου οι νόμοι του κράτους είναι οι ειδήσεις και ο Βασιλιάς Κρέων μία μεγάλη οθόνη. (Προσαπόδραση ΙΙΙ).

Συνεργάζομαι με χορογράφους δημιουργώντας εικονικά περιβάλλοντα, όπου μέσα σε αυτά δρουν οι χορευτές, ( Athica, Κυριακή απόγευμα κ.α.) και εικονοποιώ σύγχρονα θεατρικά κείμενα, γραμμένα με την μορφή υπερκειμένου (Η Kathe Kollwitz παρουσιάζει... της Έλενας Πέγκα)

Προσπαθώ αυτή η δραστηριότητα να μην διαφέρει πολύ από τις καθαρά εικαστικές μου εκθέσεις. Γενικά αντιμετωπίζω πρόβλημα ταυτότητας, όπως και όλοι οι καλλιτέχνες της σημερινής εποχής που δρουν στα όρια μεταξύ των τεχνών. Όταν με ρωτούν τι είμαι δεν ξέρω τι να απαντήσω, ίσως το πιο σωστό θα ήταν να λεω ότι έχω την τύχη να ασχολούμαι με αυτό που με ευχαριστεί.

ΦΕΣΤΙΒΑΛ

Γνωρίζω ότι τα Φεστιβάλ είναι ίσως μια τελειωμένη υπόθεση, κυρίως για τον χώρο της Τέχνης και της Τεχνολογίας, όμως πάντα το ερώτημα - Τι γίνεται στην Ελλάδα με έφερνε σε αμηχανία, γιατί μου ήταν γνωστές συνήθως οι δραστηριότητες των κοντινών μου προσώπων.

Αν και λίγο αργά (1998) γίνεται το πρώτο Φεστιβάλ στον Φούρνο για να δώσει το κίνητρο για παραγωγή νέων έργων και κυρίως για να γίνει μία χαρτογράφηση του χώρου.

Μέσα από τις διαδικασίες του Φεστιβάλ και ένα μικρό συνέδριο για τα δίκτυα πολιτισμού προκύπτει η ανάγκη για μία συσπείρωση των χωρών της Μεσογείου και των Βαλκανίων. Αυτήν την περιοχή αφορά το Φεστιβάλ που θα γίνει τον Οκτώβριο του 99.

ΣΥΝΕΧΕΙΑ ;

Πως θα μπορούσε να ήταν η συνέχεια; Ποια θα ήταν η επόμενη μου έκθεση; Την λύση έδωσε ο μικρός μου γιος, ένα χρόνο μόλις πριν αρχίσει να μαθαίνει γράμματα: To ΕΛΙΚΟΣΠΙΤΟ.

Επηρεασμένος ο μικρός Γιάννης από τις κατασκευές που με βλέπει να κάνω αποφασίζει να κατασκευάσει το "Ελικόσπιτο" ένα ιδανικό σπίτι για αυτόν και τους φίλους του που θα έχει μέσα τα πάντα.

Του εξηγώ την πραγματικότητα και του προτείνω να φτιάξουμε μαζί διάφορες μακέτες, σχέδια και ίσως κάποιο παιχνίδι. Όμως σε λίγο παίρνω στα σοβαρά αυτή την ιδέα.

Για μένα το Ελικόσπιτο είναι η ευκαιρία για ένα νέο ξεκίνημα. Ένα είδος κιβωτού, μια νέα ουτοπία.

Είναι ο συνδυασμός της αγνής και άμεσης, χωρίς δόλο οπτικής ενός καινούργιου κατοίκου του πλανήτη μας και ενός καλλιτέχνη που ενδιαφέρεται για την σύνθεση του καινούργιου.

Το projects με την βοήθεια και συμπαραγωγή του Γαλλικού Κέντρου CICV ετοιμάζεται να παρουσιαστεί για πρώτη φορά στην Αθήνα, στο ΚΕΝΤΡΟ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΙΛΕΑΝΑ ΤΟΥΝΤΑ, λίγο πριν το 2000 και αργότερα θα κάνει τον γύρω του κόσμου. Θα έχει την μορφή interactive γλυπτών , ενός site στο internet και ενός περιβάλλοντος virtual reality.

Βρίσκομαι στο στάδιο κατασκευής του ελικόσπιτου, δεν ξέρω αν πραγματικά θα δικαιωθούν τα σχέδια μου. Ηδη τα παιδιά μου που δουλεύουν μαζί μου, μου κάνουν σκληρή κριτική.

Αυτό το κείμενο που μου ζητήθηκε ήταν ένα είδος αποτίμησης της μέχρι τώρα πορείας μου πριν την αποβίβαση στο ελικόσπιτο. Σκέφτομαι να το συμπεριλάβω στην βιβλιοθήκες του.

Σας καλώ και εσάς, όσους το διαβάσετε να επισκεφθείτε το ελικόσπιτο και να ταξιδέψετε μαζί του στο www.cicv.fr ή www.fournos-culture.gr .

Μάνθος Σαντοριναίος - Αθήνα 18 - 4 - 99

___________________________________

*Ο Μάνθος Σαντοριναίος είναι εικαστικός καλλιτέχνης, ιδρυτής του Κέντρου για τον Ψηφιακό Πολιτισμό-Φούρνος και καλλιτεχνικός διευθυντής του Medi@terra -φεστιβάλ για την τέχνη και την τεχνολογία. Διδάσκει Βιντεοτέχνη και Πολυμέσα στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών και στο ΠΜΣ «Ψηφιακές Μορφές Τέχνης».